Sredinom četrnaestog veka se nametnuo čitav niz prigovora protiv bavljenja Jevreja zemljoradnjom, kada je Justinijanov zakon rimskog prava posle 1150. godine postao osnova evropskog pravnog sistema. U Justinijanov zakon su bili uvršćeni carski ukazi s kraja četvrtog veka kojima su Jevreji oterani sa zemlje tako što im je zabranjeno da se bave hrišćanskim poslovima.
Sredinom četrnaestog veka Jevreji, koji su tada živeli gotovo isključivo u gradovima, bili su odvojeni u zasebne četvrti unutar gradova, često nazivane jevrejski kvart ili, posle 1500. godine - geto (što je prvobitno bilo nezdravo područje Venecije, kraj topionica gvožđa, gde je Jevrejima bilo dopušteno da žive). U vreme "crne smrti", Jevreji su čak izgubili primat kao međunarodni veletrgovci, koji su uživali još od 1000. godine, ustupivši to mesto prvenstveno italijanskim trgovcima.
Odvojeni u vlastitim četvrtima (gde su živeli kao smerne zanatlije, izuzev vrlo male elite bankara i rabina), Jevreji su bili odvojeni od glodara sa dokova i stoke sa sela, što su glavni prenosioci zarazne bolesti. Uz to je rabinski propis nalagao ličnu higijenu, valjano održavanje domaćinstva i vrlo probrani način ishrane. Ti uslovi su mogli vrlo uspešno izolovati Jevreje od izvora kuge, pa je njihov svrsishodan karantin pobudio sumnju da su oni bili odgovorni za pojavu bolesti, na koju su sami po svemu sudeći bili imuni. Naravno, samo je opšta narodna paranoja prema Jevrejima mogla pretočiti te sumnje u pogrome.
Pogromi nemačkih Jevreja, u vreme "crne smrti", neizbežno su kod njih stvarali osećanje straha i nesigurnosti. Kada je poljski vojvoda Kazimir II, uz pokušaje da ih zaštiti od pogroma na svojim posedima, pozvao Jevreje da krenu na istok i nasele se u njegovoj prostranoj, ali nedovoljno nastanjenoj zemlji, počela je masovna seoba u Poljsku.
Ova imigracija se nastavila i u šesnaestom veku. Poput mnogih zapadnoevropskih vladara s početka srednjeg veka (700-1000), poljski vojvoda i njegovi naslednici su na Jevreje gledali kao na ekonomsku pogodnost, kojom su zemlji priuštili povoljne kredite i međunarodnu trgovinu.
Oko 1500. godine Jevrejima je dodeljena dodatna važna uloga u poljskom društvu i ukrajinskim graničnim zemljama kojima je vladalo poljsko plemstvo. Oni su masovno zapošljavani kao upravnici imanja kod poljskog plemstva, nadgledajući hiljade seljaka prisiljenih na kmetstvo i upravljali eksploatacijom izdašnog poljskog i ukrajinskog zemljišta. Jevrejski muškarci su se služili sa tri jezika - hebrejskim za verske obrede i rabinsku učenost, slovenskim jezikom za posao i jidišem, nemačkim dijalektom pisanim hebrejskim pismom, za svakodnevni život u vlastitim zajednicama (većina jevrejskih žena je znala samo jidiš).
Oko sredine šesnaestog veka Jevreji su bili traženi zbog svog umešnog obavljanja posla upravnika imanja sa unosnim monopolom u prodaji pića seljacima. Otud potiče jidiš narodna pesma "Nevernik je pijanac". Jevreji su takođe prosperirali i kao trgovci drvetom i krznima. Visoke škole rabinskog učenja, od kojih su mnoge još postojale kada je u septembru 1939. godine zavladao mrak, pojavile su se u Poljskoj i Ukrajini. Početkom sedamnaestog veka polovina od 3,5 miliona svetske populacije Jevreja živela je u Poljskoj i Ukrajini.
Jevreji su zavoleli poljsko i ukrajinsko fizičko okruženje pa su u devetnaestom veku (ako ne i mnogo ranije) pisali poeziju hvaleći sela, šume i podneblje istočne Evrope. Uspon velikih jevrejskih zajednica u slovenskoj Evropi, značajnih zbog svog preduzetništva i tradicionalnog obrazovanja, kao i inovatorskog religijskog i književnog izražavanja, bio je neposredna posledica "crne smrti".
U drugoj polovini osamnaestog veka započelo je dugoročno pogoršanje jevrejskih životnih standarda koje, zapravo, nikada nije prestalo.
Tokom devedesetih godina 18. veka, s podelom Poljske, 75 odsto istočnoevropske jevrejske populacije potpalo je pod vlast carske dinastije Romanovih. Zaraženi snažnim antisemitizmom grčke pravoslavne crkve, carska vlada i jevrejsko rabinsko vođstvo nisu bili u stanju da izgrade modus vivendi koji bi mogao da predupredi rastuće jevrejsko siromaštvo. Vlada Romanovih je lišila Jevreje njihovog monopola u prodaji pića i veoma im otežala migraciju na istok, u Rusiju.
Tokom trideset godina pred Prvi svetski rat došlo je do poboljšanja u jevrejskim ekonomskim uslovima s prodorom industrijske revolucije u jevrejske gradove u Poljskoj, Ukrajini i Belorusiji. Sekularna jidiš kultura, izuzetnog intelekta i vitalnosti, nastupila je u Odesi i drugim centrima, ali je taj napredak zaustavio rat i poratno neprijateljstvo sovjetskih komesara - od kojih su mnogi prvobitno bili proizvod jevrejske revolucionarne levice - prema jevrejskoj religiji i identitetu.
Posle 1945. godine - zbog središnog mesta koje je 1948. godine zauzela Izraelska država u životu Jevreja skoro u čitavom svetu - jevrejska istorija je bila pisana kroz prizmu tog malog pojasa peskovite zemlje, na istočnim obalama Sredozemlja, koja je u prošlosti nazivana još i Kanaan, Judeja i Palestina. S istrebljenjem 3,3 miliona Jevreja u moćnim jevrejskim zajednicima u Poljskoj i desetkovanjem jevrejske populacije u Litvaniji, Ukrajini i Belorusiji za vreme nacističke okupacije, upotreba cionizma od strane brzo asimilujućih američkih Jevreja, postala je još izrazitija poslednjih godina.
Ipak su se upravo u Poljskoj i njenim graničnim ukrajinskim teritorijama, u razdoblju od 1480. do 1640. godine, jevrejska misao i kultura, kakve znamo s početka dvadesetog veka, odista oblikovale. Bio je to svet čiji su jezik, gradska organizacija i religijski pokreti bili nasleđe pozno - srednjovekovne Nemačke iz koje su "crna smrt" i prateći pogromi oterali Jevreje na istok, u slovenske zemlje.
Jedino će u Americi i Kanadi, krajem dvadesetog veka, Jevreji ponovo dostići onaj nivo bezbednosti, napretka i obrazovanja kakav su uživali pod poljskom monarhijom i plemstvom 1600. godine. Poljska je za njih bila zlatna medina (zemlja). U njoj su oni stvorili osoben misaoni svet i obrazac ponašanja koji je još bio preovlađujući kod aškenazi (zapadnoevropskih) Jevreja 1900. godine.
Golema migracija Jevreja iz nekadašnjeg SSSR, krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina dvadesetog veka, u Izrael i SAD, podsvesno je i genetski potkrepila tu vezu sa slovenskom prošlošću iz šesnaestog veka.
BUNE SELjAKA
Prosperitet i bezbednost poljskih i ukrajinskih jevrejskih zajednica dostigao je svoj vrhunac u prvoj polovini sedamnaestog veka. Prvo veliko ukidanje jevrejskog bogatstva dogodilo se 1648. godine, pošto se kozačka i seljačka buna protiv poljskih zemljoposednika usmerila prema Jevrejima koji su bili plemićki upravnici imanja.
KATOLICI NEPRIJATELjI
Nova katolička država u poratnoj Poljskoj bila je neprijateljski raspoložena prema jevrejskom napretku i civilnim pravima. Onda je došla nacistička invazija i Holokaust Jevreja uz svesrdnu pomoć Poljaka i Ukrajinaca.
Komentar: Članci iz ovog serijala su odlomci iz knjige U vrtlogu kuge, Normana Kantora.